ΤΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

1. Τα ψηφιδωτά
Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας είχαν καλυφτεί με σοβά την περίοδο άλωσης της Κωνσταντινούπολης, γεγονός που ευνόησε την καλύτερη συντήρησή τους।

Το παράξενο για όλους εμάς που δε γνωρίζουμε την τέχνη της Αγιογραφίας είναι ότι τα ψηφιδωτά καλύφθηκαν από παχύ στρώμα ασβέστη ( περίπου δύο δάχτυλα). Αν και κάλυψαν τα χριστιανικά σύμβολα οι σταυροί φαίνονταν πάνω από τον ασβέστη.
Πρόκειται για καλυμμένες με σοβά αγιογραφίες, είναι πολύ παράδοξο να μη φαίνονται με γυμνό μάτι, αλλά να αποτυπώνονται στο φωτογραφικό φακό!!! Αγιογράφος, που έχει εργαστεί και σε ψηφιδωτές εικόνες, λέει:
«Για να καταλάβετε μιλάμε για ένα αδρανές υλικό π.χ. πέτρα (όπως τα ψηφιδωτά) είναι αδύνατον να αποδώσει χρώμα ως χημική αντίδραση στον νωπό σοβά (όχι και μόνο περιέχει ασβέστη) ώστε να απεικονίσει το σχήμα Σταυρού»
Οι σταυροί είναι ορθόδοξοι ( ισοσκελείς) βυζαντινοί και αποτελούν σύγχρονο φαινόμενο των τελευταίων μηνών. Για την περίπτωση που πρόκειται για μεταλλικούς σταυρούς που οξειδώθηκαν, αγιογράφος είπε: “Και όπως και εσείς θα γνωρίζετε το σίδερο με συνδυασμό με το πέρασμα του χρόνου και τις ατελείωτες καιρικές συνθήκες προκαλεί οξείδωση και το κόκκινο χρώμα (σκουριά) απλώνεται σαν καρκίνωμα.”
Τα μωσαϊκά της Αγίας Σοφίας παρέμειναν ακάλυπτα μέχρι του 1847, όπως γίνεται φανερό από μαρτυρίες περιηγητών που είδαν εικόνες ψηφιδωτών, άλλες ευδιάκριτες και άλλες αμυδρά ορατές. Οι Τούρκοι, αντί να μετακινήσουν τα μοναδικής ομορφιάς μωσαϊκά της Αγίας Σοφίας, τα κάλυψαν με μέταλλο και γύψο.
Στο φως ήρθε η παράσταση ενός αγγέλου, η οποία ήταν καλυμμένη εδώ και έξι αιώνες από συντηρητές στην Αγία Σοφία.
Οι Τούρκοι δήλωσαν, ότι έχουν ως στόχο να φέρουν στην επιφάνεια και δεύτερο άγγελο, που χρονολογείται από την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Το Αμερικάνικο Βυζαντινό Ινστιτούτο το 1930 ανέλαβε την εργασία για την αποκάλυψη των ψηφιδωτών, σπουδαιότερα απ’ αυτά είναι:
α) «Ένθρονος Θεοτόκος»: κρατά αγκαλιά τον Χριστό και οι αυτοκράτορες Ιουστινιανός και Μέγας Κωνσταντίνος αριστερά και δεξιά να της προσφέρουν ο ένας το ναό και ο άλλος την Κωνσταντινούπολη. Είναι ψηφιδωτό του 10ου αιώνα και βρίσκετε στο τύμπανο του τόξου της Νότιας Πύλης του νάρθηκα.
β) «Ένθρονος Χριστός» η εικόνα παριστάνει το Λέοντα ΣΤ’ (886-912)
Αριστερά, μέσα σε στηθάριο, βρίσκετε δεομένη η Θεοτόκος και δεξιά άγγελος Κυρίου. Βρίσκετε στο τύμπανο του τόξου της Κεντρικής Πύλης του εσωνάρθηκα. Είναι ψηφιδωτό του 10ου ή 11ου αιώνα (υπόθεση του γράφοντος).
γ) «Ένθρονος Χριστός» η εικόνα παριστάνει τους αυτοκράτορες Κωνσταντίνο Θ’ το Μονομάχο (1042-1055) και Ζωή (1028-1055) να προσφέρουν δώρα, που προφανώς αποθανατίζει τις δωρεές του Μονομάχου, οι οποίες σύμφωνα με τον ιστορικό Σκυλίτζης, εξασφάλισαν την καθημερινή τέλεση της λειτουργίας που γινόταν μόνο Σάββατα, Κυριακές και μεγάλες εορτές, από έλλειψη προσόδων. Η εικόνα βρίσκετε στο νότιο υπερώο (γυναικωνίτη) και είναι ψηφιδωτό του 1044 (11ου αι.). Στα κεφάλια των μορφών αυτού του ψηφιδωτού, τα οποία αντικατέστησαν τα κεφάλια παλαιότερου ψηφιδωτού που παρίστανε την αυτοκράτειρα Ζωή και τον πρώτο της σύζυγο Ρωμανό Γ’ Ανάργυρο εκατέρωθεν του Χριστού σε ανάμνηση προγενέστερης δωρεάς στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας, παρατηρείτε και η ζωγραφική τεχνοτροπία που χαρακτηρίζει την τέχνη της περιόδου μεταξύ των ετών 1040 και 1070.
δ) «Θεοτόκος βρεφοκρατούσα» ανάμεσα στους αυτοκράτορες Ιωάννη Β’ τον Κομνηνό (1118-1143) και Ειρήνη την Ουγγαρέζα με ξανθά μαλλιά και φωτεινά μάτια να προσφέρουν δώρα, βρίσκετε στο υπερώο (γυναικωνίτη) και είναι ψηφιδωτό περίπου του 1118 (12ου αι.).
२। Οι Τοιχογραφίες Αμέσως μετά την Εικονομαχία προσφέρουν οι τοιχογραφίες στην κόγχη του ιερού της Ροτόντας (τέλη 9ου αιώνα) και στον Άγιο Ανδρέα Περιστερών (870-880), ενώ αυτές της Παναγίας «των Χαλκέων» (1028μ।Χ) αποτελούν τη σημαντικότερη τοιχογραφική διακόσμηση στην Ελλάδα τον 11ο αιώνα.

Ο ναός μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) μετατράπηκε σε μουσουλμανικός τέμενος και υπέστη μεγάλες ζημιές ιδίως στις μεγαλοπρεπείς τοιχογραφίες, γιατί στους μουσουλμάνους απαγορεύεται η απεικόνιση του ανθρώπου και του Θείου και για τον λόγο αυτό καλύφθηκαν όλες οι τοιχογραφίες του ναού.